100 jaar Roger Raveel
Kunstenaar en milieuactivist avant la lettre
Roger Raveel (1921- 2013) zou in 2021 honderd jaar geworden zijn. Bij deze gelegenheid zullen tal van evenementen plaatsvinden om zijn werk onder de aandacht te brengen. De eigengereide kunstenaar wordt alom beschouwd als één van de belangrijkste Belgische kunstenaars uit de tweede helft van de 20ste eeuw. Maar hij was ook een succesvol milieuactivist.
TEKST: Peter Bral FOTO cover: Roger Heirman (collectie Tim Heirman)
We staan even stil bij deze toch wel opmerkelijke figuur en zijn verdiensten als kunstenaar en milieuactivist.
Leven en werk
Op 15 juli 1921 werd Roger Raveel geboren in een bescheiden werkmanswoning in het lieflijk dorpje Machelen-aan-de-Leie, nu deelgemeente van Zulte. Daar ontsnapte hij op driejarige leeftijd op het nippertje aan de dood. Bij het bekijken van zijn eigen spiegelbeeld boven een grote ton met water kwam hij per abuis in het water terecht en werd slechts ternauwernood gered. Hij hield er voor de rest van zijn leven chronische bronchitis aan over, waardoor hij vaak thuisbleef van school. Zo kon hij zich van kleins af aan met volle overgave op tekenen en schilderen storten.
In zijn latere kunstwerken transformeerde en visualiseerde hij de alledaagse dingen om zich heen. Zo gaf hij zijn persoonlijke kijk op de maatschappij terwijl hij in confrontatie ging met de ‘mentaliteit’ van de moderne mens. Kenmerkend aan zijn werk is het gebruik van ‘het wit vierkant’ – geïnspireerd door witte lakens aan de wasdraad – en het gebruik van spiegels – verwijzend naar zelfreflectie en zijn jeugdtrauma.
Zelfportret met karretje. Collectie Roger Raveelmuseum / Vlaamse Gemeenschap
In tegenstelling tot andere kunstenaars bleef hij getrouw aan zijn geboortedorp, liet zich nauwelijks beïnvloeden door andere kunststromingen en gaf bewust geen gehoor aan de lokroep uit het buitenland.
Doorheen zijn carrière richtte hij de kunstenaarsgroep ‘La Relève’ op, kwam in contact met de Cobra-beweging (maar bleef zijn eigen weg gaan) en werkte hij samen met Hugo Claus. Hij verzorgde verschillende muurschilderingen, onder meer in de keldergangen van het kasteel in Beervelde, het metrostation Merode in Brussel en in het gebouw van het Loodswezen in Oostende. Ook beschilderde hij ter gelegenheid van Beaufort 2003 een volledig tramstel van de Lijn. In 1999 kreeg hij zijn eigen museum in Machelen-aan-de-Leie.
Milieu-activist ‘avant la lettre’
Raveel was niet enkel gefascineerd door de natuur, hij voelde zich er ook mee verbonden. Zo had hij zijn eigen tuintje waar hij groenten en fruit teelde zonder gewasbestrijdingsmiddelen, lang voor er sprake was van biologisch tuinieren.
Vanaf 1971 ontpopte hij zich tot milieuactivist. Ter gelegenheid van de Tweede Triënnale van Brugge ontwierp hij vier in hout gezaagde en beschilderde zwanen. Het kunstwerk was op ware grootte met in het midden een zwartomrand, open vierkant dat hij te water liet op het Minnewater. Aanvankelijk dacht Raveel enkel aan het poëtisch effect van deze houten zwanen in harmonie met de levende zwanen, tot hij inzag dat de statige vogels nauwelijks het sterk vervuilde water in gingen.
De zwanen op het Minnewater 1971 (Pol De Frenecollectie Atelier Raveel)
Zo rijpte het idee om met deze kunstinstallatie ook de milieuproblematiek van de Brugse Reien aan te kaarten. De actie zorgde voor veel commotie bij de bevolking, maar het Brugs Stadsbestuur besliste om de houten zwanen te verwijderen. Raveel plaatste de constructie opnieuw waarop het stadsbestuur, dit keer gesteund door de provincie, het terug uit het water haalde. Maar onder druk van de steeds groeiende media-aandacht liet het beleid de houten zwanen dan toch terugplaatsen. Kort nadien begonnen de werken om de Brugse Reien te zuiveren.
De strijd voor het behoud van de Leiearmen
In de zomer van 1971 ontstond er veel commotie in Machelen bij het rechttrekken van de Leie naar het Schipdonkkanaal. Er waren plannen om de afgesneden Leiearm te dempen met de uitgegraven aarde van het nieuwe traject. De grond die hierbij zou vrijkomen, kon op veel interesse rekenen van landbouwers en potentiële verkavelaars. De gemeente had al plannen voor een nieuwe weg tussen Machelen en buurdorpen Grammene en Gottem.
Raveel kon zich hier niet mee verzoenen en bedacht een plan om er zich op ludieke en kunstzinnige wijze tegen te verzetten. Hij liet een vlot ontwerpen waarop verticaal een tweezijdig schilderij werd gemonteerd, geflankeerd door helblauwe plasticzakken die gebruikt werden in de landbouw. Centraal op het schilderij stond een roodwitte vlag, een referentie naar de reglementaire vlaggen voor binnenscheepvaart, met in het midden een zwartomrand, wit vierkant.
Op 19 augustus 1971, liet hij het vlot te water, op sleeptouw genomen door een radioboot die fragmenten uitzond van het speciaal voor dit evenement geschreven gedicht ‘Ode aan de Leie’ van Roland Jooris. Geëscorteerd door enkele jachten van de leden van het VOVW (Verstandhouding der Oost-Vlaamse Watersportliefhebbers) voer het vlot langzaam van Machelen-aan-de-Leie naar Deinze en verder via Astene, Deurle, Sint-Martens-Latem, Sint-Martens-Leerne en Baarle, om de tocht te beëindigen in Afsnee.
Links: De reddingsactie bracht veel volk op de been. Rechts: interview met Roger Raveel en Roland Jooris bij de reddingsactie van de Leiearm. (Rony Heirman, collectie Tim Heirman).
De belangstelling voor deze protestactie was bijzonder groot. Duizenden mensen vatten post langs de oevers om toch maar niks van het spektakel te missen en Raveel aan te moedigen. Ook de media lieten zich niet onbetuigd met uitgebreide verslaggeving en zelfs een item in het BRT-journaal.
Sommige landbouwers zagen de actie evenwel als een bedreiging. Zo slingerde een delegatie van boeren en boerinnen Raveel allerlei verwensingen naar het hoofd. Ze dreigden ermee om terug te keren met hun tractoren en er volgden tal van doodsbedreigingen: ze zouden hem afmaken, zijn huis in brand steken, ...
Het ironische aan dit verhaal is dat diezelfde landbouwers vijf jaar later maar wat blij waren dat ze in de hete zomer van 1976 water konden oppompen uit de Leie-armen om hun landbouwgewassen te besproeien.
Het multimediale kunstwerk (collectie Tim Heirman)
Raveels unieke kunstevenement was bepalend voor de toekomst en is één van zijn duurzaamste realisaties. Hoewel het gemeentebestuur al met de werken was gestart, maakte de toenmalige minister van Openbare werken, J. De Saeger, er in november 1971 een einde aan. Mede door zijn beslissing kregen 3,2 km Leiemeanders tussen Zulte, Machelen, Grammene en Gottem voorgoed een recreatieve bestemming.
Roger Raveel stierf op 91-jarige leeftijd in zijn geboortedorp en vond zijn laatste rustplaats op het oud kerkhof van Machelen ... Ook al een plaats die hij voor ontruiming door het gemeentebestuur wist te behoeden.
Met dank aan: Atelier Roger Raveel, Tim Heirman, Pol Defrene, Marcase, Roger Raveel Museum.